Memy w sztuce: o co chodzi z tym kwadratem?

Gdyby ktoś poprosił mnie o wskazanie najbardziej obśmianego dzieła w całej historii sztuki, prawdopodobnie bez żadnego zawahania odpowiedziałabym „Czarny kwadrat na białym tle”. Chyba żaden inny obraz nie został przejechany takim walcem szyderstwa, co znane dzieło Kazimierza Malewicza. Powstało tyle śmiesznych tekstów i obrazków z nim związanych, że zdecydowanie zasługuje on na miano najbardziej „memicznego” dzieła wszech czasów. Czy słusznie? No, nie bardzo. 

W tym przypadku na pewno nie sprawdza się marketingowa teoria: „nie ważne co mówią, byleby mówili”. Po pierwsze – Malewiczowi już raczej wszystko jedno, co o nim mówią; po drugie – ciężko być zadowolonym z faktu, że tak przełomowe dzieło od czasu swojego powstania nadal spotyka się z taką ignorancją ze strony większości społeczeństwa. Z kolei trudno wymagać od tej większości wyedukowania w zakresie historii sztuki. Jeżeli popularna wśród Januszy Szkolnictwa polska Wikipedia podaje o Czarnym Kwadracie raptem cztery linijki tekstu, to nie oszukujmy się - nie każdego aż tak obchodzi sztuka, by przegrzebywał biblioteki w poszukiwaniu rzetelnych informacji na ten temat. Ze swojej strony zawsze chciałam napisać jakąś dłuższą wypowiedź rozwiewającą memiczną aurę wokół sławnego Kwadratu, więc pozwólcie, że trochę Wam o nim opowiem.

          To, co trzeba zaznaczyć wszem i wobec – Czarny Kwadrat na białym tle nie jest efektem bezmyślności czy lenistwa, a długich rozważań. Na przełomie XIX i XX wieku w historii sztuki nastąpiła rewolucja – artyści w sposób najbardziej jak dotąd radykalny zaczęli odchodzić od europejskiej tradycji odtwarzania rzeczywistości. Miało to związek bezpośrednio z popularyzacją fotografii w tym właśnie okresie (umowny początek fotografii to 1839 rok). Spłycając nieco: skoro fotografia w bardzo krótkim czasie dawała możliwość realistycznego utrwalenia obrazu w materialnej formie, to malarstwo skupione wyłącznie na tym problemie przestało mieć sens. Wystarczająco logiczne? Chyba tak.

                Impresjoniści zaczęli skupiać się w swoich obrazach nie na przedstawianiu rzeczywistości takiej, jaka jest, a raczej na problemie utrwalenia przelotnej chwili oraz relacjach barwy i światła jako zjawiska. Impuls poszedł dalej i tak oto w historii sztuki zaczęły się tzw. „izmy” – neoimpresjonizm, postimpresjonizm, fowizm, ekspresjonizm – i tak dalej. Przedstawiciele poszczególnych nurtów skupiali się na różnych problemach oraz zagadnieniach związanych z malarstwem. Drugim, prawdopodobnie najbardziej przełomowym momentem w sztuce XX wieku był kubizm. Wynikał on raczej z poszukiwania i analizy niż ideologii – ta nigdy przez kubistów nie była do końca sformułowana. (1*) Relatywnie prędko sprawy podążyły w kierunku abstrakcji. O ile kubiści zachowywali jeszcze w swoich obrazach elementy przedstawiające, tak twórcy sztuki abstrakcyjnej, w wyniku dalszych rozważań, tę składową zupełnie zatracili. W 1910 roku powstała pierwsza Akwarela abstrakcyjna Wasyla Kandinsky’ego – prawdopodobnie najbardziej znanego teoretyka sztuki, autora książek Punkt i linia a płaszczyzna oraz mniej znanej O duchowości w sztuce. Jeżeli chcecie naprawdę zrozumieć sztukę abstrakcyjną, to te pozycje (zwłaszcza pierwsza) wyjaśnią Wam najdobitniej czym ona tak naprawdę jest. W pigułce.

                Najbardziej kreatywne wnioski z kubizmu wyciągnęli malarze zajmujący się abstrakcją geometryczną, w którym to gronie znalazł się właśnie Kazimierz Malewicz, przedstawiciel awangardy rosyjskiej. W różnych źródłach możecie przeczytać, że Malewicz był twórcą łuczyzmu – nie jest to prawdą. Ten przelotny nurt zapoczątkował Michaił Łarionow (manifest łuczyzmu, 1913r.). Łuczyzm skupiał się na grze czystych kształtów krzyżujących ze sobą w przestrzeni, a powstał z syntezy kubizmu, futuryzmu i orfizmu. Po co? Otóż chodziło o quasi matematyczną analizę samej powierzchni płótna. I tak teoria łuczyzmu doprowadziła prosto do powstania suprematyzmu – czyli nurtu reprezentowanego przez Kazimierza Malewicza.

                Suprematyzm był pierwszą rosyjską tendencją całkowicie oddaną abstrakcji, w której Malewicz został pionierem. W 1915 roku oświadczył w swoim manifeście, że „suprematyzm oznacza supremację czystego uczucia w sztukach plastycznych”. W tym właśnie kierunku rozbudowywał swoją teorię o obrazach bezprzedmiotowych. (2*) Warto zaznaczyć, że Kazimierz Malewicz nie był jakimś tam pierwszym lepszym pachołkiem z ulicy – studiował rysunek w Kijowie, następnie malarstwo w Moskwie. Tam związał się z awangardą moskiewską i grupą artystyczną Walet Kierowy, która rozwinęła własną koncepcję sztuki nowoczesnej. Wykładał na dwóch uczelniach moskiewskich – Instytucie Kultury Artystycznej (Inchuk) oraz Moskiewskim Zakładzie Artystyczno-Technicznym (Wchutemas). Poza malarstwem, lecz w obrębie suprematyzmu, zajmował się tworzeniem obiektów oraz fotomontaży („Architektonów”), świadczących o poszukiwaniu analogii między rzeźbą a architekturą. Wszystkie jego rozważania prowadziły w prostej linii do uznania autonomii obrazu malarskiego  - tzw. „organiczności”, czyli samowystarczalności dzieła jako bytu samego w sobie. Brzmi skomplikowanie, ale przy tej właśnie zawiłej idei powstał Czarny Kwadrat na białym tle.

                Malewicz dwa lata zastanawiał się, czy wystawić ten obraz na widok publiczny (najwyraźniej przeczuwał falę śmieszkowania na sto lat przed wynalezieniem kwejka). Czarny Kwadrat miał być demonstracją formy, czystego, bezprzedmiotowego odczuwania – wolnego od podtekstów politycznych czy narzucanych tematów. Mając na uwadze w jakim kraju i w jakich czasach przyszło mu żyć, było to dość odważnym posunięciem. Ten słynny obraz to po prostu pokazanie bezprzedmiotowości w najczystszej dla malarstwa postaci. Uproszczenie form szło w parze z redukcją chromatyczną, dlatego płótno bazuje jedynie na czerni i bieli. (3*) Polski artysta, pedagog oraz wybitny teoretyk sztuki, Władysław Strzemiński uważał, że dzieło Malewicza to najdoskonalszy manifest autonomii malarstwa wyrażonej poprzez dzieło samo w sobie (z jedną małą uwagą, ale o tym i o samym Strzemińskim powiemy sobie innym razem). Kilka lat później nasz odważny Kazimierz namalował kolejne szokujące dzieło – Biały kwadrat na białym tle i aż dziwi mnie fakt, że ten tytuł jest mniej znany niż obraz będący głównym bohaterem tego artykułu.

                Kwadratów i rożnych innych obrazów suprematystycznych Malewicz namalował jeszcze bardzo wiele, co nie oznacza, że w swoim życiu zajmował się tylko abstrakcją geometryczną. Spod jego pędzla wyszły nieliczne portrety. Zajmował się także fotografią, projektowaniem kostiumów oraz projektowaniem przemysłowym. Nie ujmujcie mu zatem talentu, moi drodzy, bo przełomowym i wszechstronnym artystą to on był.

Przypisy:

1* - Osińska Barbara, Sztuka i czas. Od klasycyzmu do współczesności, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 2005, s. 84, 163 
2* - Ponce de Leon Paz Garcia, Historia Malarstwa, Grodzisk Maz.: Skarbnica Wiedzy, 2007, s. 210-211
3* - Rzepińska Maria, Historia Koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1989, s. 550